TAARIIKHDA HORUMARKA IYO SIRTA DOWLAD DHISIDDA: Sheekooyinka Layaabka Leh ee Malaysia, Rwanda iyo Turkiga.
Marka aynu dib u raacno bogagga taariikhda casriga ah, waxaa inoo soo baxaya sheekooyin layaab leh oo ku saabsan wadamo kasoo kabsaday xaalado quus ah oo dunidu ay ka samirtay, balse haddana noqday kuwa safka hore kaga jira ilbaxnimada iyo horumarka. Sheekooyinkan ma aha kuwo ku saabsan mucjisooyin cirka ka yimid, balse waa kuwo ku saabsan shaqo adag, aragti dheer, iyo go'aanno geesinimo leh oo bedelay wajiga dunida. Wadamada Malaysia, Rwanda, iyo Turkiga waxay tusaale nool u yihiin sida looga faa'iidaysan karo kheyraadka dadka iyo dalka si loo gaaro isku-filnaansho iyo sharaf caalami ah. Maqaalkani wuxuu si qoto dheer u dhexgalayaa taariikhda horumarka wadamadaas, caqabadihii ay ka gudbeen, iyo sida ay maanta u yihiin tusaalayaal dahabi ah oo dunida oo dhan cashar u ah.
MAHATHIR MOHAMAD: AABAHA WARSHADAYNTA IYO CASRIYEYNTA MALAYSIA
Sheekada Malaysia waa mid ka mid ah kuwa ugu xiisaha badan qarnigii 20-aad, waana sheeko ku saabsan isbedel maskaxeed iyo mid dhaqaale oo is-barbar socda. Markii Dr. Mahathir Mohamad uu xukunka qabtay sanadkii 1981, Malaysia waxay ahayd dal dhaqaalihiisu aad u liito, kuna tiirsan kaliya wax-soo-saarka beeraha iyo macdanta ceeriin sida cinjirka (rubber) iyo tin-ka. Dalka waxaa ragaadiyay kala qaybsanaan qoomiyadeed oo qoto dheer oo u dhaxaysay dadka asalka ah ee Malayga oo sabool ahaa iyo dadka soo galootiga ah ee Shiineeska oo ganacsiga gacanta ku hayay. Waxaana jiray dareen ah in dalku uusan waligiis gaari karin horumar dhab ah oo uu ahaan doono beeraha reer Galbeedka. Laakiin Mahathir wuxuu la yimid aragti fog oo uu ugu magac daray "Vision 2020", taas oo ujeedkeedu ahaa in Malaysia laga dhigo wadan warshadaysan oo buuxiyay shuruudaha wadamada horumaray muddo soddon sano gudahood ah.
Tallaabadii ugu horreysay ee kacaanka Mahathir uu qaaday waxay ahayd bedelidda maskaxda dadka Malaysia iyo jihaynta siyaasadda arrimaha dibadda, isagoo hirgeliyay siyaasadda caanka ah ee "Look East Policy" ama U-jeedka Bariga. Siyaasaddani waxay ahayd mid taariikhi ah, waxayna ku dhiirigelinaysay shacabka inay iska iloobaan qaab-dhismeedkii gumaystaha Ingiriiska iyo ku tiirsanaanta Reer Galbeedka, badalkoodana ay ka tusaale qaataan anshaxa shaqada, edaabta, iyo tiknoolajiyadda wadamada Japan iyo Kuuriyada Koonfureed. Mahathir wuxuu aaminsanaa in sirta horumarka Aasiya ay ku jirto shaqo adag, daacadnimo, iyo waddaniyad, wuxuuna kumanaan arday u diray wadamadaas si ay u soo bartaan farsamada iyo dhaqanka shaqada, taas oo abuurtay jiil cusub oo leh maskax horumarineed.
Si uu u xaqiijiyo himiladiisa ah in dalku noqdo xarun warshadeed, Mahathir wuxuu qaaday tallaabo geesinimo leh oo ahayd aasaasidda mashruucii baabuurta qaranka ee loo yaqaan PROTON sanadkii 1983. Waqtigaas, dad badan oo caalamka ah ayaa shaki galiyay in wadan soo koraya uu samayn karo baabuur, balse Mahathir wuxuu aaminsanaa in warshadaynta culus ay tahay furaha madax-bannaanida dhaqaalaha. Mashruuca PROTON ma ahayn oo kaliya samaynta baabuur lagu dhex wado magaalooyinka, balse wuxuu ahaa astaan muujinaysa in Malaysia ay awood u leedahay inay soo saarto tiknoolajiyad casri ah oo gudaha lagu sameeyay, kana madax-bannaan shirkadaha reer Galbeedka. Guusha mashruucan waxay dalka u furtay albaabada warshadaha kale, iyadoo Malaysia ay noqotay xarun caalami ah oo lagu soo saaro qalabka elektaroonigga ah, microchips-ka, iyo qalabka guriga.
Dhinaca kaabayaasha dhaqaalaha, Mahathir wuxuu dalka ka hirgeliyay mashaariic waaweyn oo indhaha caalamka soo jiitay, kuwaas oo loo yaqaan "Mega Projects", ujeedkdooduna wuxuu ahaa in lagu abuuro kalsooni qaran iyo shaqo abuur. Waxaa ugu caansan dhismaha Petronas Twin Towers, oo xilligaas noqday dhismaha ugu dheer dunida. Dhismayaashan ma ahayn kaliya xafiisyo laga shaqeeyo, balse waxay ahaayeen farriin xooggan oo ku socota dunida oo oranaysa "Wadan Islaam ah iyo Aasiyan ah ayaa dhisi kara mucjisooyin dhisme". Mahathir wuxuu tartan galiyay shirkado reer Japan ah iyo kuwa Kuuriyaan ah si ay u kala dhisaan labada daarood, taas oo keentay in si degdeg ah oo tayo leh loo dhameeyo. Sidoo kale, wuxuu dhisay garoonka diyaaradaha ee Kuala Lumpur International Airport (KLIA) oo ka mid ah kuwa ugu casrisan Aasiya, iyo jidka weyn ee isku xira waqooyiga iyo koonfurta dalka (North-South Expressway) oo dhererkiisu yahay boqolaal kiiloomitir, kaas oo isku xiray tuulooyinka fogfog iyo magaalooyinka, fududeeyayna in badeecadaha beeraha iyo warshadaha si degdeg ah lagu gaarsiiyo dekedaha.
Hal-abuurka kale ee layaabka leh ee Mahathir wuxuu ahaa dhismaha magaalada casriga ah ee Putrajaya oo noqotay xarunta maamulka dowladda, iyo magaalada Cyberjaya oo loogu talagalay inay noqoto xarunta tiknoolajiyadda iyo macluumaadka ee gobolka (Silicon Valley of Asia). Dhismaha magaalooyinkan oo laga dhisay dhul kaymo ahaa wuxuu yareeyay ciriirigii caasimadda Kuala Lumpur, wuxuuna abuuray nidaam dowladnimo oo casri ah (E-Government). Putrajaya waxay noqotay tusaale caalami ah oo ku saabsan sida magaalo loo qorsheeyo, iyadoo leh jardiinooyin, harooyin macmal ah, iyo dhismayaal qurux badan oo isugu jira qaab Islaami ah iyo mid casri ah. Dhanka kale, Cyberjaya waxay soo jiidatay shirkadaha tiknoolajiyadda ee dunida sida Dell, DHL iyo kuwa kale, waxayna abuurtay kumanaan shaqo oo dhanka IT-ga ah, taas oo dalka ka dhigtay mid u diyaarsan dhaqaalaha casriga ah ee aqoonta ku dhisan.
Ugu dambayntii, guusha Mahathir waxay si dhab ah u soo shaac baxday xilliyadii adkaa ee qalalaasaha dhaqaale. Markii ay dhacday dhibaatadii dhaqaale ee Aasiya sanadkii 1997, taas oo dumisay dhaqaalaha wadamada sida Thailand iyo Indonesia, Mahathir wuxuu qaatay go'aan geesinimo leh oo taariikhda galay. Wuxuu si cad u diiday deymihii shuruudaha adkaa watay ee Hay'adda Lacagta Adduunka (IMF), isagoo aaminsanaa in shuruudahaasi ay dalka dib u celinayaan oo ay keenayaan in shirkadaha ajnabiga ah ay la wareegaan hantida qaranka. Badalkooda, wuxuu sameeyay nidaam gudaha ah oo lagu xakameeyo lacagta dalka ka baxaysa (Capital Controls) wuxuuna lacagta dalka ku xiray Dollarka Maraykanka si uu u sugo qiimaheeda. Dunida oo dhan ayaa ku qososhay oo saadaalisay burbur, balse go'aankaas wuxuu badbaadiyay dhaqaalaha Malaysia, wuxuuna u sahlay inay si degdeg ah uga soo kabato dhibaatadaas iyadoo madax-bannaanideeda ilaashanaysa. Mahathir wuxuu Malaysia ka dhigay "Shabeelka Aasiya", isagoo dakhliga qofka (GDP per capita) kor u qaaday in ka badan toban laab.
PAUL KAGAME: DIB-U-DHISKA QARAN IYO HIRAALKA VISION 2020
Sheekada Rwanda waa mid ka mid ah kuwa ugu xanuunka badan balse ugu rajada fiican taariikhda Afrika. Paul Kagame markii uu la wareegay hogaanka Rwanda sanadkii 1994, dalku wuxuu ahaa mid gabi ahaanba burbursan, dhiiggu wadooyinka qulqulayo, oo aan lahayn wax kaabayaal dhaqaale ah. Bangiyadu way madhnaayeen, shaqaalihii dowladduna way dhinteen ama way qaxeen, bulshaduna waxay ahayd mid kala qaybsan oo aamin-bax weyn dhexyaalo. Dunidu waxay u aragtay Rwanda dal aan rajo lahayn oo xabaal wadareed noqday. Balse Kagame wuxuu la yimid aragti ka duwan taas, wuxuuna isla markiiba dajiyay qorshe qaran oo hamigiisu sarreeyo oo loo yaqaan "Vision 2020". Qorshahan wuxuu higsanayay in Rwanda laga raro wadan ku tiirsan beeraha oo sabool ah, loona raro wadan dhaqaalihiisu ku dhisan yahay aqoon, adeegyo, iyo tiknoolajiyad, isagoo tusaale ka dhiganaya wadanka Singapore oo isaguna khayraad dabiici ah lahayn balse horumaray.
Kagame wuxuu fahmay in khayraadka ugu weyn ee Rwanda uu yahay dadkiisa, maadaama dalku uusan lahayn bad, saliid, ama macdan badan. Sidaas darteed wuxuu maalgelin xooggan ku sameeyay waxbarashada iyo caafimaadka, isagoo hubiyay in carruurta Rwanda ay helaan waxbarasho tayo leh iyo xirfado la jaanqaadaya suuqa casriga ah. Horumarka ugu weyn ee Rwanda ay gaartay waxaa ka mid ah dhanka tiknoolajiyadda iyo isgaarsiinta (ICT). Dowladda Kagame waxay qaadatay go'aan geesinimo leh oo ah in dalka oo dhan la gaarsiiyo xarigga Internet-ka xawaaraha sare leh (Fiber Optic), xitaa tuulooyinka fogfog ee buuraha ku yaal. Waxay hirgeliyeen nidaamka "Irembo" oo ah adeeg dowladeed oo online ah, kaas oo u sahlaya muwaadiniinta inay helaan baasaboorada, shatiga ganacsiga, iyo dukumentiyada kale iyaga oo aan xafiisyo tagin oo saf galin. Tani waxay meesha ka saartay musuq-maasuqii hoose, waxayna Rwanda ka dhigtay mid ka mid ah wadamada ugu fudud Afrika ee laga sameeyo ganacsi, iyadoo waqti yar gudihiis lagu diiwaangeliyo shirkad.
Dhinaca anshaxa iyo ilaalinta deegaanka, Kagame wuxuu abuuray dhaqan cusub oo layaab leh. Rwanda waxay noqotay wadanka ugu nadiifsan qaaradda Afrika, lagana yaabo inay ka nadiifsan tahay magaalooyin badan oo Yurub ah. Magaalada Kigali waxay noqotay tusaale caalami ah oo dhanka nadaafadda iyo nidaamka ah, iyadoo la mamnuucay bacaha balaastikada ah (Plastic bags) tobanaan sano ka hor inta aysan dunida kale ku baraarugin dhibaatada deegaanka. Dhaqanka "Umuganda" ee shaqo wadareedka ah ayaa abuuray bulsho isku duuban oo daryeesha deegaankooda, halkaas oo madaxweynaha, wasiirada iyo shacabkuba ay bishii mar wada nadiifiyaan xaafadaha, dhisaanna iskuulada iyo rugaha caafimaadka. Nadiifnimadan iyo amniga la isku hallayn karo waxay sare u qaadeen dalxiiska, gaar ahaan dalxiiska heerka sare ah (High-end tourism) ee lagu daawado Gorillas-ka buuraha, taas oo dalka u soo xaraysa dakhli aad u badan sanad walba, iyadoo la ilaalinayo dabeecadda.
Dhinaca kale, Kagame wuxuu dhisay nidaam caafimaad oo bulshada oo dhan wada gaaray, kaas oo loo yaqaan "Mutuelles de Santé". Waa nidaam caymis caafimaad oo bulshada ku salaysan, kaas oo daboolaya in ka badan 90% shacabka Rwanda, waana mid ka mid ah guulaha ugu waaweyn ee caafimaadka ee abid laga gaaro qaaradda Afrika. Nidaamkan wuxuu si aad ah u yareeyay dhimashada hooyada iyo dhallaanka, wuxuuna sare u qaaday rajada nolosha ee dadka reer Rwanda. Isbitaallo casri ah oo qalabaysan iyo xarumo caafimaad oo tuulooyinka ku yaal ayaa la dhisay. Si loo xalliyo dhibaatada wadooyinka buuraleyda ah, Rwanda waxay noqotay wadankii ugu horreeyay ee si ballaaran u isticmaala diyaaradaha drones-ka ah (Zipline) si dhiigga iyo daawooyinka loogu geeyo meelaha fogfog daqiiqado gudahood, taas oo badbaadisay kumanaan nafood oo dhiig bax u dhiman lahaa, tusaalena u noqotay wadamada horumaray.
Kagame wuxuu sidoo kale xoogga saaray sinnaanta bulshada, gaar ahaan awoodsiinta haweenka. Rwanda ayaa noqotay wadanka ugu horreeya adduunka ee haweenku ay ugu badan yihiin baarlamaanka (in ka badan 60%), taas oo muujinaysa sida dalkaasi uga gudbay dhaqankii hore. Dhismaha xarunta shirarka ee casriga ah (Kigali Convention Centre) oo habeenkii ifaysa sida luul oo kale, iyo maalgelinta shirkadda diyaaradaha ee RwandAir waxay dalka ka dhigeen xudunta isku xirka Bariga iyo Bartamaha Afrika, iyadoo Kigali ay martigeliso shirar caalami ah oo waaweyn. Shirkadaha waaweyn sida Volkswagen ayaa dalka ka furtay warshad gawaarida lagu rakibo, taas oo astaan u ah kalsoonida caalamku ku qabo dalka.
Ugu dambayntii, guusha Rwanda waxay ku timid dib-u-heshiisiin dhab ah iyo tirtiridda qabyaaladda. Kagame wuxuu meesha ka saaray aqoonsigii qabiilka (Hutu iyo Tutsi), wuxuuna ku bedelay aqoonsi qaran oo ah "Ndi Umunyarwanda" (Waxaan ahay Reer Rwanda). Maxkamadaha Gacaca oo ahaa nidaam cadaalad dhaqameed ayaa loo isticmaalay in lagu xaliyo dambiyadii xasuuqa, taas oo sahashay in bulshadu is-cafiso oo hore u socoto. Kagame wuxuu ku guulaystay inuu malaayiin qof ka saaro faqriga, isagoo dakhliga dalka si joogto ah u kordhinayay in ka badan 7% sanad walba muddo labaatan sano ah. Rwanda maanta ma aha wadan lagu xasuusto burbur iyo qaxooti, ee waa wadan lagu xasuusto hal-abuur, nidaam, iyo horumar xowli ah oo qaaradda oo dhan cashar u ah.
RECEP TAYYIP ERDOGAN: SOO NOOLAYNTA KAABAYAASHA IYO AWOODDA TURKIGA
Turkiga ka hor inta uusan Recep Tayyip Erdogan iyo xisbigiisa AKP xukunka qaban sanadkii 2002, wuxuu ahaa dal lagu magacaabo "Ninka Bukaan ee Yurub". Dhaqaalaha dalku wuu liitay, sicir-bararku wuxuu gaaray heerar waali ah, bangiyadu way kacayeen, kaabayaasha dhaqaaluhuna way duugoobeen. Waxaa intaas dheer, dalka waxaa ragaadiyay deymo badan oo lagu lahaa iyo faragelin shisheeye. Erdogan wuxuu bilaabay olole horumarineed oo ballaaran oo aan kaliya bedelin muuqaalka dalka, balse bedelay awoodda iyo miisaanka Turkiga. Wuxuu xoogga saaray dhismaha kaabayaasha dhaqaalaha oo ah laf-dhabarta horumarka wadan kasta, isagoo aaminsanaa in wadooyinku yihiin xididada dhiigga ee dhaqaalaha.
Labaatankii sano ee lasoo dhaafay, Turkigu wuxuu dhisay buundooyin waaweyn oo isku xira qaaradaha Aasiya iyo Yurub, sida buundada Yavuz Sultan Selim iyo Osmangazi oo ka mid ah kuwa ugu dhaadheer dunida. Waxaa la qoday tunelo badda hoos mara sida Marmaray iyo Eurasia Tunnel, kuwaas oo fududeeyay isu-socodka Istanbul oo ah magaalo ay ku nool yihiin 16 milyan oo qof, halkaas oo dadku ay tareen badda hoosteeda mara ku kala gooshaan labada qaaradood daqiiqado gudahood. Mashaariicdan waxay xoojiyeen ganacsiga, waxayna Turkiga ka dhigeen marin istiraatiiji ah oo isku xira bari iyo galbeed, iyadoo dhoofinta dalku ay cirka isku shareertay. Shirkadaha dhismaha ee Turkiga ayaa noqday kuwa labaad ee ugu badan dunida ee ka shaqeeya mashaariicda caalamiga ah, kadib Shiinaha.
Guusha ugu weyn ee Erdogan ee dhanka dhaqaalaha iyo istiraatiijiyadda waxay ka muuqataa warshadaynta iyo wax-soo-saarka gudaha. Turkigu wuxuu go'aansaday inuu ka baxo ku tiirsanaanta dibadda, gaar ahaan dhanka difaaca iyo tiknoolajiyadda. Wuxuu noqday wadan soo saara inta badan baahidiisa, laga bilaabo baabuurta korontada ku shaqaysa ee TOGG ilaa qalabka guryaha, dharka iyo qalabka dhismaha. Waxaa si gaar ah xusid mudan horumarka laga sameeyay warshadaha difaaca, kaas oo Turkiga ka dhigay awood milatari oo madax-bannaan. Turkigu wuxuu maanta ka mid yahay wadamada yar ee adduunka ee soo saara diyaaradaha aan duuliyaha lahayn (Drones) ee casriga ah, sida Bayraktar TB2 iyo Akıncı. Diyaaradahan oo loo dhoofiyo dalal badan oo caalamka ah, waxay Turkiga siisay madax-bannaanida difaaca, awood dhaqaale oo dheeri ah, iyo miisaan siyaasadeed oo caalami ah, iyadoo dunidu ay ku baraarugtay awoodda farsamo ee Turkiga kadib guulihii ay ka gaareen dagaallada kala duwan.
Erdogan wuxuu sidoo kale bedelay nidaamka caafimaadka ee Turkiga isagoo dhisay isbitaallo waaweyn oo loo yaqaan "City Hospitals" oo ah xarumo caafimaad oo aad u baaxad weyn oo qalabaysan, kuwaas oo qaarkood ay qaadaan kumanaan sariirood oo leh qalabkii ugu dambeeyay ee caafimaad. Kahor xukunkiisa, nidaamka caafimaadku wuxuu ahaa mid liita oo dadku ay safaf dhaadheer u gali jireen daawo, qalabkuna uu yaraa. Balse maanta, Turkigu wuxuu noqday xarun caalami ah oo loo soo aado dalxiiska caafimaadka (Health Tourism). Malaayiin dad ah oo ka kala yimid Yurub, Bariga Dhexe iyo Aasiya ayaa Turkiga u yimaada daaweyn tayo leh oo qiimo jaban, sida tallaalka timaha, qaliimada indhaha, iyo daaweynta kansarka. Tani waxay dhaqaalaha dalka kusoo kordhisay bilyano doollar, waxayna sare u qaadday tayada nolosha muwaadiniinta Turkiga, iyadoo qof kasta oo Turki ah uu helayo adeeg caafimaad oo bilaash ah ama qiimo jaban.
Dhinaca gaadiidka iyo isgaarsiinta, Turkigu wuxuu sameeyay horumar layaab leh oo dunida oo dhan ay qirtay. Shirkadda Turkish Airlines waxay noqotay shirkadda duulimaad ee u kala goosha wadamada ugu badan caalamka, iyadoo magaalada Istanbul ka dhigtay xarunta ugu weyn ee isku xirka duulimaadyada adduunka kadib dhismaha Garoonka Cusub ee Istanbul (Istanbul Airport), oo ah kan ugu weyn uguna casrisan Yurub. Garoonkan wuxuu noqday astaan u ah awoodda cusub ee Turkiga iyo sida ay uga go'an tahay inay noqoto xudunta ganacsiga adduunka. Sidoo kale, waxaa dalka oo dhan la gaarsiiyay khadadka tareenada xawaaraha sare leh (High-speed trains), kuwaas oo isku xiray magaalooyinka waaweyn sida Ankara, Istanbul, iyo Konya, taas oo sahashay ganacsiga iyo dhaqdhaqaaqa dadweynaha, kana dhigtay Turkiga wadan isku xiran oo casri ah.
Ugu dambayntii, Erdogan wuxuu Turkiga u soo celiyay miisaankii uu ku lahaa masraxa caalamka iyo taariikhdii boqortooyadii Cusmaaniyiinta. Dhoofinta Turkiga (Exports) ayaa gaartay heerar rikoor ah, iyadoo badeecadaha Turkiga laga helo suuqyada ugu waaweyn ee Yurub, Afrika, iyo Aasiya. Xiriirka ganacsi ee uu la sameeyay qaaradda Afrika iyo wadamada Carabta ayaa furay suuqyo cusub oo badeecadaha Turkiga loo iib geeyo. Horumarkan dhaqaale, midka kaabayaasha, iyo midka milatari ayaa Turkiga ka dhigay awood goboleed (Regional Power) lagu xisaabtamo. Intaas waxaa dheer, saamaynta dhaqanka (Soft Power) ee Turkiga ayaa gaartay meel sare, iyadoo filimada iyo taxanaha Turkiga (Turkish Series) laga daawado in ka badan 150 wadan, taas oo sare u qaadday dalxiiska iyo iibka badeecadaha Turkiga. Shacabka Turkiga maanta waxay dareemayaan sharaf iyo kalsooni qaran, iyagoo arka dalkooda oo fadhiya miisaska waaweyn ee adduunka looga taliyo.