Muqdisho iyo Jidka Cusub ee Dowladnimada: Markii Caasimaddu Codaysay iyo Hadal-haynta Caalamka
Warbaahinta caalamka ee ugu afka dheer ayaa shalay si weyn u hadal hayay doorashadii Golaha Deegaanka ee ka dhacday caasimadda Soomaaliya ee Muqdisho.
Markii qorraxdu u soo baxday magaalada Muqdisho maalintii shalay ahayd, ma ahayn kaliya maalin kale oo caadi ah, balse waxay ahayd bog cusub oo u furmay taariikhda dowlad-dhisidda Soomaaliya, taas oo soo jiidatay indhaha warbaahinta caalamka iyo falanqeeyayaasha siyaasadda. Tallaabadan ayaa warbaahinta caalamiga ahi ku tilmaameen mid muujinaysa biseyl siyaasadeed iyo soo kabashada kalsoonidii luntay ee u dhaxaysay dowladda iyo shacabka. Aragtida guud ee caalamku ka qaatay doorashadan ayaa ah in Soomaaliya ay ugu dambeyn ka gudbayso nidaamkii ku dhisnaa awood-qeybsiga qabiilka, una guureyso nidaam casri ah oo muwaadinku uu leeyahay awoodda ugu sarraysa ee go’aan-ka-gaarista mustaqbalkiisa.
Guusha ugu weyn ee ay xarumaha cilmi-baarista iyo indho-indheeyayaasha caalamku farta ku fiiqayaan ayaa ah awoodda ay dowladda Soomaaliya u yeelatay inay maamusho geeddi-socod dimuqraadiyadeed oo baaxad leh iyadoo ku dhex jirta xaalad amni oo adag. Tani waxay farriin cad u dirtay dunida oo dhan, taas oo ah in hay’adaha amniga iyo kuwa maamulka ee dalku ay gaareen heer ay iskood u qaadan karaan mas’uuliyadda qaran. Falanqeeyayaashu waxay qabaan in doorashadani ay fure u noqon doonto horumar dhaqaale oo ballaaran, maadaama dowlad sharciyad toos ah ka haysata shacabkeeda ay aad ugu sahlan tahay inay soo jiidato maalgashi caalami ah, isla markaana ay hirgeliso nidaam canshuureed oo hufan kaas oo saldhig u ah adeegyo bulsho oo tayo leh.
Dhanka kale, tallaabadan ay Muqdisho qaaday ma aha mid ugub ku ah guud ahaan geyiga Soomaalida, balse waa mid dhammaystiraysa dadaalladii dimuqraadiyadeed ee horey uga hana-qaaday deegaannada kale. Somaliland iyo Puntland ayaa horey ugu guuleystay inay qabtaan doorashooyin qof iyo cod ah, iyagoo tusaale nool u noqday in dhaqanka Soomaalida iyo nidaamka dimuqraadiyadda la is-waafajin karo. Ku biiritaanka Muqdisho ee safkan ayaa abuureysa jawi tartan caafimaad qaba oo dhanka dowlad-wanaagga ah, waxayna meesha ka saaraysaa shakigii laga qabay in caasimaddu ay la jaanqaadi karto nidaamyada doorashooyinka ee ka socda gobollada kale. Isku-soo-dhawaanshiyaha nidaamyada doorasho ee dalka ayaa xoojinaya midnimada nidaamka dowliga ah iyo in la helo halbeeg guud oo lagu cabbiro horumarka dimuqraadiyadda.
Si loo xaqiijiyo miisaanka ay dhacdadani lahayd, shanta warbaahin ee ugu waaweyn caalamka ayaa qoray warbixinno dhaxal-gal ah oo ay ku bogaadinayaan horumarka la sameeyay. Telefishinka Al Jazeera ayaa dhacdadan ku tilmaamay mid soo celinaysa “Ruuxda Rajada,” iyagoo xusay in dadka Muqdisho ay jebiyeen darbigii cabsida ee muddada dheer hortaagnaa, waxayna ku tilmaameen tallaabo geesinimo leh oo muujinaysa in shacabku u oomanaa isbeddel dhab ah. Wakaaladda Wararka ee Turkiga, Anadolu Agency, ayaa iyaduna diiradda saartay guusha amniga iyo nidaamka, waxayna qortay in doorashadani ay tahay mirihii ka dhashay dib-u-dhiska ciidanka qaranka iyo taageerada walaaltinimo, iyagoo ku sifeeyay “Guul Taariikhi ah” oo Soomaaliya u horseedaysa xasillooni waarta.
Sidoo kale, Wakaaladda Reuters ayaa warbixinteeda ku salaysay in doorashadani ay tahay bilowga dhamaadka nidaamka 4.5, iyagoo sheegay in markii ugu horreysay muddo nus qarni ka badan ay awooddii dib ugu noqotay gacanta dadweynaha caadiga ah halkii ay ku jiri lahayd gacanta odayaasha dhaqanka. Dhanka warbaahinta reer Galbeedka, BBC World ayaa baahisay muuqaallo muujinaya dadweyne safaf dhaadheer ugu jira codaynta iyagoo faraxsan, waxayna ku macnaysay in dimuqraadiyadda Soomaaliya ay tahay mid “Soo noolaynaysa Qaranimada.” Ugu dambeyntii, Wargeyska The Washington Post ayaa qoray in inkastoo caqabado jireen, haddana rabitaanka shacabka ee ahaa inay codkooda dhiibtaan uu ka awood batay dhawaaqa rasaasta iyo hanjabaadaha, taas oo muujinaysa biseyl bulsho oo aad u sarreeya.
Inkastoo ay jireen codad ka imaanayay dhanka mucaaradka iyo xisbiyada qaarkood oo saluug ka muujiyay habka loo maamulay doorashada, haddana warbaahinta caalamku waxay arrintaas u aragtaa qayb dabiici ah oo ka mid ah barashada dimuqraadiyadda. Khilaafka siyaasadeed iyo aragtiyada kala duwan ayaa lagu tilmaamay calaamad muujinaysa inuu jiro hannaan siyaasadeed oo nool, kaas oo u baahan in lagu xaliyo wada-hadal iyo is-qancin. Jiritaanka mucaaradka iyo doodaha adag ayaa ah tiirarka ay ku dhismaan dowladaha dimuqraadiga ah, waxaana la filayaa in casharrada laga bartay doorashadan ay waddada u xaari doonaan doorashooyin loo dhan yahay mustaqbalka dhow.
Ugu dambeyntii, sawirka ay warbaahinta caalamku ka bixisay doorashadii shalay waa mid rajo iyo yididiilo xambaarsan. Waxay caddeyn u tahay in Soomaaliya aysan ahayn dal ku xayiran dhibaatooyinkii hore, balse ay tahay qaran soo koraya oo si tartiib-tartiib ah u dhisaya hay’ado adag. Guushan ayaa la saadaalinayaa inay sare u qaaddo miisaanka siyaasadeed iyo kan diblomaasiyadeed ee Soomaaliya ku leedahay masraxa caalamka, gaar ahaan Geeska Afrika, iyadoo muujinaysa in qoriga lagu beddelay qalinka iyo sanduuqa codbixinta.